فیروزه ای ها بخوانند / سنگ های نیمه قیمتی

فیروزه ای ها بخوانند / سنگ های نیمه قیمتی 

فیروزه از سنگ های نیمه قیمتی است که استفاده از آن در ایران دوره باستان و بعد از آن در دوره اسلامی رواج بسیاری داشته است. این سنگ برای ساخت انواع آثار در حوزه هنرهای صناعی به کار برده میشده است. بهترین نوع فیروزه را عمدتا مربوط به ایران میدانند.

رنگ زیبای سنگ فیروزه، موجب استفاده از آن برای ساخت زیورآلات شده است، از طرفی اعتقاداتی که از دوره باستان نسبت به رنگ فیروزه ای و سنگ فیروزه وجود داشت و نیز تشدید این اعتقادات در دوره اسلامی باعث شد تا این سنگ بسیار مورد توجه قرارگیرد. با استناد به منابع مکتوب در گذشته و نیز زیورآلات برجای مانده می توان به اهمیت و جایگاه این سنگ پی برد.

در این مقاله سعی شده است با مطالعه منابع مکتوب که شامل اشعار فارسی، کتاب هایی درخصوص شناخت کانی ها و همچنین سفرنامه های تاریخی و نیز نمونه های آثار برجای مانده از گذشته بتوان به جایگاه و اهمیت این سنگ از گذشته های دور تا کنون پی برد. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش کتابخانه ای و میدانی و روش تحقیق تاریخی- توصیفی است.

در زیورآلات ایرانی علاقه و زیبایی بشر به رنگ ها باعث گردید که همواره اشیایی را که دارای رنگ های طبیعی هستند اهمیت ویژه ای داشته باشد. سنگ ها با داشتن رنگ های مختلف و متنوع از گذشته های بسیار دور مورد توجه قرار گرفته است. بشر با سوراخ کردن سنگها و آویزان کردن آن به عنوان گردنبند، میل آراستن خود را از این طریق ارضا میکرده است. زمانی که دانش بشر به مرحله پیشرفته تری رسید، با تراش سنگها توانست فرم های دلخواه خود را خلق کند.

فیروزه سنگی رسوبی است که در زبان لاتین با نام تورکواز1 شهرت یافت هاست، زیرا در ایام گذشته صادرات این سنگ از ایران به کشورهای اروپایی از طریق ترکیه صورت می گرفته است. نام فارسی آن منسوب به "فیروز" یکی از پادشاهان ایران باستان است،اما گرانبها ترین و بارورترین کانی های ایران، معدن فیروزه است.

معدن اصلی آن در نیشابور خراسان و کوه میان هیرکانی و پارت که فیروزکوه نامیده می شود، می باشد. فیروزکوه تا دریای خزر چهار روز راه فاصله دارد.

فیروز که یکی از شهریاران باستانی ایران بود، وقتی بر نواحی این کوه که پلین2 آن را قفقاز خوانده است، مسلط شد در آ نجا چند شهر و قلعه و برج و بارو ساخت، و همو موفق به کشف و استخراج فیروزه شد که به نام خود او موسوم گردید، و فیروزه همان است که ما تورکواز می نامیم زیرا از ترکستان قدیم به اروپا صادر میشود » 

مواد تشکیل دهنده این سنگ باعث به وجود آمدن رنگ های متنوع گردیده است، فیروزه به رن گهای آبی آسمانی، آبی مایل به سبز، سبز مایل به زرد، خاکستری مایل به سبز، آبی نیلی و آبی مایل به سفید وجود دارد. رنگ آبی آسمانی نوع مرغوب آن و سبز مایل به زرد نوع نامرغوب آن است.

«فیروزه یکی از اولین کانی های قیمتی استخراج شده بوده و به دلیل رنگ زیبایش بسیار ارزشمند است. رنگ آن از آبی آسمانی تا سبز، بسته به میزان آهن و مس موجود در آن تغییر میکند. سختی آن 6 است و معمولاً به شکل توده ای ریز و کریستالی یافت میشود و غالباً به شکل لایه ای با رگه یا به صورت دانه های ریز و گرد است. سبک و بسیار شکننده بوده و بافتی صدفی دارد.

برخی از انواع آن بسیار متخلخل هستند و بیرنگ می شوند یا ترک میخورند. بنابراین ممکن است به موم یا صمغ آغشته گردند تا شکلشان حفظ شود ». در صورتی که میزان مس موجود در کانی زیاد باشد به رنگ آبی، در صورتی که آهن زیاد داشته باشد به رنگ سبز و در صورت وجود آلومینیم زیاد به رنگ سفید دیده میشود که به ترتیب ارزش آن کاهش می یابد یعنی رنگ آبی با ارزشترین نوع فیروزه است.

فیروزه ای که در منابع معدنی آمریکا و مکزیک یافت میشود از نظر رنگ سبزتر و بسیار متخلخل است که البته سریعتر از انواع دیگر آن کم رنگ میشود. این سنگ در روسیه، استرالیا، شیلی، انگلستان و ترکمنستان نیز یافت شده است. این سنگ بیشتر اوقات در رسوبات مس در محیط های بایر و نسبتا کم آب یافت شده است.

فیروزه در مکا ن هایی به وجود می آید که میزان مس موجود در منطقه بالا باشد، و یا گاهی بر اثر تاثیر محلول های سطحی مسدار بر روی سنگ های غنی از Al2O3 و غنی از فسفر و گاهی نیز بر اثر تاثیر محلول های سطحی مسدار ٬ بر روی فسیل های استخوانی جانوران به وجود می آید.بهترین نوع فیروزه را مربوط به نیشابور میدانند و نوع مرغوب آن به اسحاقی معروف است. نقل است که حضرت اسحاق(ع) این سنگ را از کوه مخصوصی در نیشابور یافت هاست.

«در کوه نیشابور هفت کانی واقع است که انواع هفتگانه ی فیروزه را از آ نها استخراج می کنند و بهترین آ نها کانی است، که خلف خلیل پدر اسرائیل صاحب نفس قدسی ابوالانبیا اسحق نبی(ع) اظهار و افشا آن نمود و آن کانی را اسحاقی و ابواسحاقی گویند » 

سابقه استفاده از این سنگ به دوران باستان برمی گردد، براساس مدارک موجود «هزاران سال پیش فراعنه مصر از معادن صحرای سینا فیروزه استخراج می کرده و در زیورآلات خود به کار میبرده اند ». در مصر باستان علاوه بر کاربرد زیورآلات، سنگ آسیاب شده‌ی فیروزه به جهت رنگ آن، در ساخت مواد آرایشی نیز مورد استفاده قرارمی گرفت.«در ایام قدیم از حدود 4000 سال قبل از میلاد مسیح فیروزه برای ساختن مواد آرایشی، جواهرات و طلسم به مقدار زیاد مورد استفاده قرارمی گرفت و بدین دلیل ذخایر شناخته شده آن زمان که در شبه جزیره سینا در مصر واقع بود، به سرعت رو به اتمام گذاشت ». 

فیروزه در ایران تاریخی چندهزار ساله دارد. نمونه هایی که در اثر کاو شهای باستان شناسی به دست آمده بر استفاده ی فیروزه به عنوان زینت در هزاره‌ی دوم قبل میلاد گواهی میدهد. در دوره‌ی ساسانیان، علاوه بر زینت آلات، انواع ظروف نیز برای دربار از فیروزه ساخته میشد.

«این سنگ در ایران باستان اخشایین 3 نامیده میشده » (کنت، 1379 : 530 ) و « نمونه هایی که در اثر کاوش های باستان شناسی به دست آمده نشان می دهد که هزاره دوم قبل از میلاد در ایران به عنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرارمی گرفته است و از کتیبه بنیاد کاخ داریوش در شوش معلوم می گردد که از خوارزم برای زینت آلات کاخ آورده شده بود ».